De eerste indruk van Fotografie plus Dynamiet in Zwolle is nogal braaf: kunstwerken in lichtgekleurde houten lijsten op keurig afgemeten afstand, alsof ze uit de IKEA komen. Het is een illusie die snel wordt doorprikt.
De rondreizende tentoonstelling Fotografie plus Dynamiet in Museum de Fundatie laat zien hoe de fotomontages van John Heartfield (1891-1968) niets aan kracht hebben ingeboet. John Heartfield – geboren als Helmut Herzfelde – was een van de grondleggers van de Berlijnse avant-gardistische Dada beweging. Hij beweert samen met kunstenaar Georg Grosz de fotomontage te hebben uitgevonden – al wordt die claim ook gemaakt door de dadaïstische kunstenaar Raoul Hausmann. Voor Heartfield waren fotomontages dé manier om zijn communistische denkbeelden te verspreiden. Hij verknipte foto’s, kranten en tijdschriften, plakte de knipsels bij elkaar en vormde er nieuwe beelden van, die herkenbaar én vervreemdend zijn.
Heartfield ontwierp boekomslagen voor uitgeverijen, waaronder Malik-Verlag die hij samen met zijn broer had opgericht, en publiceerde hij fotomontages in tijdschriften. Zijn bereik was opvallend groot; met publicaties in het communistische blad de Arbeiter-Illustrierte-Zeitung (AIZ) bereikte hij een miljoenenpubliek. In de tentoonstelling zijn de originele montages naast de herdrukte versies tentoongesteld. Van dichtbij is zichtbaar hoe de knip- en scheurranden van het origineel door retouchering onzichtbaar zijn gemaakt in de gedrukte versie. Soms is er ook voorbereidend werk met potloodkrabbels bij geplaatst. Deze manier van tentoonstellen benadrukt de nauwe verbondenheid tussen de kunstvorm (fotomontage) en het medium (tijdschriften en boekomslagen).
In de eerste zalen wordt gelijk duidelijk: in het manipuleren van beelden toonde Heartfield zich meester. Dit wordt benadrukt in een kleine gedimde tentoonstellingsruimte, waar de boekomslag So macht man Dollars te zien is – een vertaling van het boek Mountain City van de Amerikaanse auteur Upton Sinclair. Drie naast elkaar geplaatste zwart-witfoto’s tonen een groepje mannen op een bouwplaats. Op Heartfields aanwijzing klampen drie nette heren zich vast aan de bouwsteiger en laat dat fotograferen. Hij bewerkte de foto’s, verving de bouwsteiger met een glanzend goud dollarteken en maakte van de fotomontage een satirische aanklacht tegen kapitalisme.
Een kronkelpad voert je verder door kleine ruimtes langs Heartfields kunstwerken, die chronologisch zijn tentoongesteld. Soms wordt de looproute doorkruist met kunstwerken van alumni en docenten van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) in de tentoonstelling Van wie is de wereld? In beide tentoonstellingen staat kunst en activisme centraal, maar tot een echte dialoog tussen Heartfields werk en de HKU-kunstwerken komt het niet. Daardoor is de vervlechting van de twee tentoonstellingen eerder afleidend, dan versterkend.
Ideologische stijd
“Benütze Foto als Waffe!” – Gebruik de foto als wapen! – staat in grote letters boven een fotomontage. Heartfield maakte van deze woorden zijn lijfspreuk. Hij was openlijk kritisch over het nationaalsocialisme, hij beantwoordde propaganda met propaganda. Zo maakte hij in 1932 een parodie op een wijdverspreid beeld van een orerende Adolf Hitler. In de paginagrootte zwart-witte fotomontage Adolf, de übermensch: voedt zich met goud en kraamt goedkope onzin uit laat een ‘onthullende’ röntgenfoto zien hoe Hitlers zichzelf verrijkt: zijn torso is gevuld met gouden munten. Een jaar later is Heartfield omwille van zijn opvattingen gevlucht naar Praag, waar hij verder gaat met zijn werk voor Malik Verlag en de AIZ.
Heartfields ontwikkeling als kunstenaar hangt sterk samen met de politieke machtsverhoudingen in Europa. In Praag kon Heartfield zijn werk voortzetten, maar dit veranderde toen hij Praag verruilde voor Londen. Hij was een ‘vijandige buitenlander’, een communist en bovendien Duitser. Opdrachten waarin hij zijn politieke ideeën kon uitten kreeg hij nauwelijks, dus moest hij zijn werk aanpassen naar Engelse smaak. Eenmaal terug in de communistische DDR kwam hij ook moeilijk aan de bak, hij was verdacht vanwege zijn verblijf in Londen.
De invloed van zijn omzwervingen is terug te zien in Heartfields kunst. Zijn minder bekende kunstwerken uit de jaren vijftig zijn minder kritisch, kleurrijker en illustratiever dan zijn vroege werk. Heartfield had moeite met het vinden van betaalde opdrachten. Voor opdrachten was, hij was meer dan ooit afhankelijk van zijn kunstenaarsnetwerk. Daarnaast waren zijn terugkeer uit het Westen en zijn fotomontages een obstakel voor zijn toelating aan de Akademie der Künste in Berlijn. Door veranderende verhoudingen trad Heartfield in de jaren zestig toe als lid aan de Akademie der Künste, dat zijn archief nog steeds beheert.
Heartfield & hedendaagse kunst
Museum de Fundatie actualiseert Heartfields kunst door de tentoonstelling te verweven met hedendaagse kunstwerken. Voor de multimedia installatie ONDER WATER lieten de Zwolse rappers Junte Uiterwijk (Sticks) en Glenn de Randamie (Typhoon) zich inspireren door Heartfields uitgesproken politieke kunstwerken. In een volledig zwart gemaakte ruimte zijn de enige lichtbronnen grote, tegenover elkaar geplaatste schermen. In blauwe, witte en zwarte kleuren flitsen internationale nieuwsberichten voorbij, afgewisseld met de gezichten van een rappende Sticks en Typhoon. Ze reflecteren op de eindeloze stroom meningen op sociale media en de overvloed aan nieuwsberichten. De teksten zijn vaak scherpzinnig en de beelden maken indruk. Ze spreken zich uit tegen een overvloed aan meningen en (fake) nieuwsberichten, maar tegelijkertijd rappen ze: “je hebt een stem toch, spreek op, wat wil je liever?” en “bom op mijn tong ik vertik het om te zwijgen”. Het is verwarrend.
De activistische en satirische kunstwerken van de Duitse kunstenaar John Heartfield zijn vandaag de dag nog even explosief en raak, zo blijkt in Zwolle. De krachtige inhoud vormt een contrast met de kwetsbaarheid van het materiaal; fotomontages zijn lichtgevoelig en worden daarom weinig tentoongesteld. Van de eerste indruk blijft aan het einde weinig over, meer dan een zigzagroute hebben de IKEA en Fotografie plus Dynamiet niet gemeen. Hoe kan het ook anders, Heartfields kunst is prikkelend en allesbehalve braaf.
De tentoonstelling Fotografie plus Dynamiet is te zien in Museum de Fundatie tot en met 22 augustus 2021, zie ook https://www.museumdefundatie.nl/nl/john-heartfield/
Deze tekst is geschreven in het kader van het AICA-mentorschap