Verslag AICA debat over Manifesta

Door Machteld Leij

Tijdens het Manifesta debat, georganiseerd door AICA Nederland op donderdag 24 april in Castrum Peregrini, waren de panelleden het over minstens een ding eens: Manifesta 10 moet doorgaan in St. Petersburg. Een boycot zou alle betrokkenen duperen en niet bijdragen aan mensenrechten in Rusland.

Toen het AICA-bestuur Nederland afgelopen november in een brief aan Manifesta-directeur Hedwig Fijen de oproep deed om de locatie van Manifesta 10 te heroverwegen en uit te leggen hoe de gevolgen van de criminalisering van homoseksualiteit en de vermeende propaganda ten opzichte van minderjarigen het hoofd geboden kunnen worden, speelde de inval van Rusland in de Krim nog niet. In de brief wordt ook de angst aangehaald dat de Manifesta zal worden misbruikt voor propagandadoeleinden.

In het debat onder leiding van kunstcriticus Edo Dijksterhuis lichtte een panel bestaande uit directeur van Manifesta Hedwig Fijen, de Russische kunstenaar Gluklya, de Nederlandse mensenrechtenambassadeur Lionel Veer, Rusland-deskundige en lid van de Manifesta adviesraad Sjeng Scheijen en Koen van Dijk van het COC hun standpunten toe. Kan een Manifesta wel bestaan in een omgeving van censuur en mogelijke zelfcensuur? Hoe kritisch kan kunst nog zijn in St. Petersburg, wanneer elk commentaar op het oplaaiende geweld tegen homoseksuelen gesmoord kan worden? De criminalisering van homoseksualiteit maakt de vrijheid van expressie onmogelijk en is onaanvaardbaar, stelt voorzitter Robert Jan Muller van AICA Nederland.Tijdens het debat worden antwoorden voorzichtig geformuleerd, nuances en achtergronden geschetst. Een boycot? Niemand is er voorstander van, noch het panel, noch het aanwezige publiek. Wel zijn er kanttekeningen en berichten kunstenaars in het publiek van -eerdere- censuur.

Koen van Dijk, directeur van het COC, zegt dat leden van de LGBT-gemeenschap niet genegeerd willen worden. Toen de discussie speelde over het al dan niet boycotten van de Olympische Spelen in Sotsji, vertelt Van Dijk, riepen leden van de Russische LGBT-gemeenschap om hen niet in de steek te laten, maar om juist wel te komen en de Russische overheid op de ontwikkelingen aan te spreken. Sjeng Scheijen, historicus en Ruslandkenner en lid van de adviesraad van Manifesta, schetst een beeld van de recente ontwikkelingen in de Russische samenleving. Zo neemt hij sinds Poetins herverkiezing een ontwikkeling waar, waarbij burgerrechten verder afkalven, onder het mom dat de meerderheid beschermt dient te worden tegen hen onwelgevallige standpunten. De situatie voor homoseksuelen in Rusland was al slecht, maar is nu beduidend verslechterd . Scheijen vertelt van progressieve kringen die als pockets van ruimdenkendheid fungeren, van hoe bepaalde kranten en tijdschriften nog enige vrijheid genieten. Al was het omdat de autoriteiten ze nog geen bedreiging vinden.

Hedwig Fijen, al twintig jaar directeur van Manifesta, schetst kort de geschiedenis van Manifesta. De reizende biennale bestaat nu twintig jaar en werd onder meer opgericht om het culturele landschap in Europa na de val van de Muur te onderzoeken. De locaties kennen vaak beladen, problematisch politieke of economische omstandigheden. De biennale wil niet alleen de kunstwereld adresseren, ze wil vooral een breder publiek genereren, mensen vertrouwd maken met de mogelijkheden die kunst kan bieden. Ze accepteert censuur, noch zelfcensuur. Uit het publiek komt de vraag of er een grens is, een moment waarop Manifesta alsnog zal worden afgeblazen. Hedwig Fijen geeft aan dat er alternatieve plannen zijn, zonder ze echter te beschrijven. Ook is er een solidariteitsbeginsel afgesproken door Fijen, de directeur van de Hermitage en de curator van Manifesta, Kasper Koenig: als kunstenaars het werk onmogelijk wordt gemaakt, zullen de meeste andere kunstenaars zich terugtrekken. Ze schetst de bestaande plannen: naast de tentoonstelling in de Hermitage vindt een uitgebreid programma van nevenactiviteiten plaats, onder meer in de openbare ruimte. Er is een zomerschool, waarbij scholieren en algemeen publiek worden betrokken. De kunst die in de Hermitage te zien zal zijn, lijkt haar veilig: De Hermitage is niet het Kremlin, had de directeur van de Hermitage Michael Petrovski gezegd. Wellicht heeft de toezegging tsaristische trekken, stelt Fijen, maar Petrovski garandeert de vrijheid in de Hermitage en heeft gezegd censuur niet te accepteren. Overigens is de angst die werd verwoord in de brief van AICA, namelijk dat kunstenaars vanwege hun seksuele voorkeur wellicht geen toegang zouden krijgen tot Rusland, volgens Fijen ongegrond. De kunstenaars zijn al aan de slag en niemand werd geweigerd. Wel maakt ze zich zorgen over het verdere verloop: de kunstprojecten buiten de veilige muren van de Hermitage kunnen waarschijnlijk eerder rekenen op protesten van een conservatief deel van de bevolking. Zo bestaat de kans dat Manifesta onder druk van protesten gedwongen zal zijn eerder te sluiten.

Vanuit de zaal beschrijft de Russische kunstenaar Julia Winter de gang van zaken rond de tentoonstelling Sluizen, Changes of Poles, onderdeel van de Vijfde Moskou Biennale in 2013. De organisatie van de tentoonstellingslocatie wilde ingrijpen in de kunst van Erik van Lieshout, door hen onwelgevallige elementen te verwijderen. Dat weigerde curator Maarten Bertheux. Uiteindelijk ging de expositie door, maar werd besloten voor het publiek een leeftijdseis van 18 + in te stellen.

Yuri Veerman van Platform Beeldende Kunst vraagt zich af waarom AICA eigenlijk een probleem heeft, wanneer kunstenaars over het algemeen in Rusland geen boycot willen, en wanneer Manifesta stelt een kritische ruimte te willen creeren. Andermaal schetst AICA voorzitter Muller de vrees dat kunstenaars of kunstwerken die de liefde tussen leden van hetzelfde geslacht adresseren, worden geweigerd. En, voegt hij eraan toe, in Rusland zullen journalisten er waarschijnlijk niet over publiceren. Curator Irene de Craen roept op om erheen te gaan en verslag te leggen van wat er gebeurt. AICA-lid en onderzoeker Antje von Graevenitz schetst een traditie van AICA waarin gebieden die gebukt gingen onder complexe politieke omstandigheden werden bezocht, juist om zo aandacht te vragen voor de daar wonende kunstenaars en minderheden.

Een aanwezige vraagt zich af hoe Manifesta kritisch kan zijn, in de veelomvattendheid die de biennale wil zijn: is het uberhaupt wel mogelijk om een positie in te nemen. Hedwig Fijen onderstreept dat het erom gaat in St. Petersburg een groot publiek te bereiken om kritisch discours aan te jagen, en niet alleen het professionele platform. Feijen leest een statement voor van deelnemend kunstenaar Thomas Hirschhorn, die Manifesta oproept om zich niet in het defensief te laten drukken: "Een boycot vraagt een prijs die je als boycottende partij moet willen betalen. Doe je dat niet, dan is de boycot opportunistisch en mislukt. Its not up to you Manifesta, to justify why you are not boycotting. Its up tho those to explain why they do it and how they do it." Fijen stelt voor dat AICA Nederland contact zoekt met de Russische afdeling van AICA, om ideeen uit te wisselen.

De paneldiscussie wordt besloten met het tonen van een registratie van de performance Trilogy, 2003 in St.Petersburg. Een bataljon aan soldaten marcheert door de stad, met in hun handen witte fladderjurkjes. Volgens kunstenaar Gluklya zou zo'n evenement nu niet meer in Rusland worden getolereerd.

Dus hoewel Manifesta zelf de nadruk legt op het feit dat de censuur geen rol speelt, zijn de locatie en de omstandigheden in Rusland natuurlijk beladen. Terwijl de Russische aanwezigheid in Oekraine steeds dreigender wordt, en er nieuws van gevangen gezette journalisten binnensijpelt, lijkt het nog geen uitgemaakte zaak dat Manifesta ongehinderd plaats zal kunnen vinden. Maar juist in dat spanningsveld kan kunst een verschil maken voor iedereen die lucht nodig heeft in de steeds conservatiever en agressiever wordende Russische samenleving. De complexiteit van het onderwerp vraagt om debat, om uitwisseling van ideeen. Niet alleen nu, maar hopelijk ook in St. Petersburg zelf, met bewoners van de stad, met critici en kunstenaars.