'Als het oorlog wordt, dan trekt Manifesta zich terug uit Rusland', zei Manifesta directeur Hedwig Fijen tijdens het openbare AICA debat in Amsterdam op 24 april jl. over het plaatsvinden van de tentoonstelling in St.Petersburg.
Nu is er een vliegtuig van Malaysia Airlines neergehaald en zijn er 298 mensen omgekomen, waaronder 194 Nederlanders. 'Mogelijk een oorlogsmisdaad', zei Navi Pillay, de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties, maandag in Geneve. Een daad van agressie door Rusland en Poetin met Nederlandse slachtoffers? Het is nog steeds niet zeker, maar, zoals Rutger Pontzen afgelopen vrijdag in de Volkskrant schrijft in zijn Open brief aan Hedwig Fijen, 'wie ook precies de trekker heeft overgehaald om het dodelijke projectiel af te vuren, zonder de Oost-Oekrainepolitiek van Poetin had het Maleisische vliegtuig gewoon zijn bestemming gehaald'.
Duidelijk is ieder geval dat Poetin zijn pro-Russische medestanders er niet toe heeft bewogen om de crash-site, al was het maar uit compassie met de slachtoffers en hun nabestaanden, tot een veilige omgeving voor onderzoeksteams te maken.
Fijen heeft haar gastheren Poetin en Hermitage directeur Piotrovski, die zegt de politiek van zijn president te ondersteunen, geen woord van kritiek laten horen.
In november afgelopen jaar verzocht AICA Nederland Manifesta per brief om de locatie St.Petersburg te heroverwegen in het licht van de recent ingestelde 'anti-homo' wetgeving. Inmiddels gaat het om een zaak van 298 doden.
AICA wil nu haar leden direct aan het woord laten naar aanleiding van de brief van Rutger Pontzen, waarin hij Hedwig Fijen oproept Manifesta te stoppen. Is de tijd van 'vrijblijvend gediscussieer' voorbij, zoals Pontzen stelt? Heeft de kunstkritiek met zijn welwillende recensies van Manifesta hier een steek laten vallen? En wat te zeggen van de deelnemende kunstenaars van wie we ook nog geen geluid hebben gehoord?
Lees het stuk van Pontzen hieronder en geef uw reactie!
Beste Hedwig Fijen,
Extreme tijden vragen om extreme standpunten. En de afgelopen dagen waren extreem: een vliegtuig van Malaysia Airlines met daarin veel Nederlanders werd neergehaald. De komende weken en maanden zullen niet minder extreem zijn: de identificatie van de lichamen, de talloze begrafenissen, het blijvende verdriet. En door het onderzoek naar de oorzaak, de opsporing van de daders en de mogelijke berechting.
De precieze omstandigheden waaronder vlucht MH17 is neergehaald blijven, zonder harde bewijzen, natuurlijk onzeker. Wie de daders zijn en wat de betrokkenheid van Rusland en Poetin daarbij is. Maar wie ook precies de trekker heeft overgehaald om het dodelijke projectiel af te vuren, zonder de Oost-Oekrainepolitiek van Poetin had het Maleisische vliegtuig gewoon zijn bestemming gehaald.
Ik schrijf u hierover omdat Manifesta, waarvan u directeur bent, door deze gebeurtenissen bij die Russische Oekraine-politiek betrokken is geraakt. Ongevraagd, maar niet minder navrant. Zo navrant dat ik meen dat u daaruit consequenties moet trekken. Ofwel, door uw kritiek duidelijk te laten blijken. Of, mocht dat geen gehoor krijgen, de ultieme stap te nemen door de samenwerking te beeindigen.
Twee jaar geleden maakte Manifesta trots bekend dat het voor haar 20-jarige bestaan domicilie in St.-Petersburg zou krijgen. De nomade-biennale die eerder op locaties als Luxemburg, Rotterdam en Murcia te zien was geweest, opende drie weken geleden inderdaad zijn deuren in de Hermitage, een van de oudste en grootste musea ter wereld. Dat ging niet zonder slag of stoot.
In aanloop was er veel kritiek op de keuze voor Rusland. Homo's worden er gediscrimineerd en in elkaar geslagen. Artistieke vrijheid kan er niet worden gewaarborgd. En dan was er de annexatie van de Krim en Poetins destabilisatiepolitiek in Oost-Oekraine.
De Manifesta-organisatie kreeg het te verduren, maar besloot toch 'te gaan'. Homo-organisatie COC, kunstcritici van de AICA en Russische kunstenaars gaven u daarin gelijk. Omdat door een boycot en het niet aanwezig zijn de homohaters, kunstbeknotters en aanhangers van Poetins Groot-Ruslanddroom ongemoeid hun werk zouden kunnen voortzetten. En dat was niet de bedoeling. Wilde je wat betekenen, zo luidde de redenatie, dan moest je in Rusland zijn. En niet thuis op de bank blijven zitten.
Manifesta heeft zich altijd gepresenteerd als een organisatie die het engagement hoog in het vaandel heeft. Het beroept zich op een grondige voorbereiding, veel onderzoek, een nauwkeurige selectie van curator en kunstenaars, waaruit een sterke verbondenheid spreekt met de stad of regio waar het verblijft. Met als oogmerk: de 'geo-politieke en socio-economische' veranderingen van Europa in beeld te brengen. En deze veranderingen kritisch te onderzoeken.
Dat bleek door de opzet van de tentoonstelling in Nicosia, waar een kunstacademie zou worden opgericht, uitgerekend op de omstreden grens van het Turkse en Griekse deel van Cyprus. Dat blijkt uit de keuze voor Zurich als pleisterplaats voor Manifesta 11 in 2016, waar het uitgangspunt de huidige perikelen in de financiele wereld zal zijn. In Rusland zou het debat gaan over het belang van eigentijdse kunst in een stad die cultureel wordt gedomineerd door dans, klassieke muziek en literatuur. Het zou ook gaan over artistieke vrijheid, homorechten en de ontwikkelingen in Oekraine.
Dat Manifesta zijn tenten in het prestigieuze Hermitagemuseum kon opzetten was, buiten de volharding van de Manifesta-organisatie zelf, vooral aan een man te danken: Mikhail Piotrovski, de directeur van de Hermitage. Begrijpelijk dat hij in een statement van Manifesta, als reactie op alle kritiek tijdens de voorbereidingen, als eerste werd bedankt 'voor al zijn persoonlijke moedige ondersteuning'. Daarnaast stond er geschreven dat Manifesta een lans wilde breken voor iedereen die op zoek is naar 'vreedzame en niet-geweldadige oplossingen' als het gaat om de 'complexe situatie' in de Krim en Oekraine.
De combinatie van 'Piotrovski', 'vreedzaam' en 'Oekraine' blijkt een op zijn zachtst gezegd ongelukkige te zijn. Vooral omdat Piotrovski een openlijk en erkend aanhanger is van Poetins Groot-Rusland-doctrine, ook als het gaat om diens bedoelingen met Oekraine. In de Financial Times van 6 juni zei hij stellig: 'Ik steun de politiek van onze president. Ik ken hem goed. […] Hij speelt een goed, belangrijk mondiaal spel'.
In deze krant liet u weten over deze uitspraak 'zeer verbaasd' te zijn. 'Dit maakt het voor ons moeilijker.' Maar van enige afkeuring over diens uitlatingen was niets te horen. Wat begrijpelijk is: hij is de man die uw organisatie en alle kunstenaars de Hermitage heeft ingeloodst. Neemt niet weg dat in Piotrovski een dubbelhartige ziel huist: hij staat voor de vrijheid van de kunst en voor de destastreuze expansiepolitiek van 'onze president'. Hij omhelst evenzeer u als Vladimir Poetin. Vraag is: zou je dat wel moeten willen?
Door de gebeurtenissen van de afgelopen week is die vraag nijpender geworden. Want wat ook speelt: Manifesta is een van oorsprong Nederlandse organisatie. Opgericht door de Rijksdienst Beeldende Kunst in 1991. Met een hoofdkantoor in Amsterdam. Een mooi initiatief dat Nederland neerzet als een meer dan gewone geinteresseerde in buitenlandse ontwikkelingen. Bovendien: prominent op de tentoonstelling in de Hermitage-gebouwen is het werk te zien van drie prominente Nederlandse kunstenaars: Marlene Dumas, Rineke Dijkstra en Erik van Lieshout. Hun aanwezigheid onderstreept het belang van een (tot nu toe) goede relatie tussen Rusland en Nederland.
Maar omdat er nu in het buitenland 194 landgenoten om het leven zijn gekomen, als gevolg van een 'geo-politieke en socio-economische' koers die Rusland in Oost-Oekraine wil varen, maakt het voor een Nederlandse organisatie, met een eigen verantwoordelijkheid, extra urgent te reageren.
In het statement dat gisteren naar buiten is gebracht, toont de organisatie van Manifesta medeleven met het ondraaglijk leed dat is aangedaan. Maar tegelijkertijd neemt het geen initiatief zelfstandig protest aan te tekenen tegen het Oekrainebeleid van Poetin. Ik vind dat vreemd.
Manifesta heeft meerdere keren laten weten dat de intenties van de biennale, buiten het tonen van kunst, ook 'debat, onderhandeling, beschouwing en diplomatie' zijn. Dat is mooi geformuleerd. Maar omdat extreme tijden om extreme standpunten vragen, komt er soms een einde aan al dat debatteren, onderhandelen, beschouwen en diplomatiek doen.
Voor een organisatie die zich juist wil richten op de veranderingen binnen een vernieuwd Europa, is het van belang dat al die stellige voornemens niet verzanden in vrijblijvendheid. Echte betrokkenheid toont zich meer dan in een papieren uitspraken. En dan is het goed om man en paard te noemen en conclusies te trekken die duidelijke consequenties hebben. En daarin initiatief te nemen.
Kunst loopt voorop. Het heeft lef. Steekt zijn nek uit. Spreekt waar anderen zwijgen. Zo was het toch? Dat waren toch ook de motieven van Manifesta om uiteindelijk, tegen alle kritiek in, naar St. Petersburg te gaan? Ondanks de dreigende boycot. Ondanks of juist vanwege de anti-homowetten; op het gevaar af gecensureerd te worden. Omdat er iets aan de kaak te stellen was. Voor 'kritische reflectie', een 'open discussie', het engagement met mensen 'die solidarieit nodig hebben'.
Dat engagement zou Manifesta ook met de slachtoffers van de aanslag op het vliegtuig kunnen hebben. Met als consequentie dat u openlijk afstand neemt van de Poetin-politiek en de sympathie die Mikhail Piotrovski daarvoor heeft. Of dat Piotrovski publiekelijk afstand neemt van zijn Poetin-sentimenten. Biedt dat geen soelaas, dan blijft er maar een andere uitweg over.
In het interview met de Volkskrant zei u, in aanloop van de opening, 'wel honderd keer' te hebben gedacht ermee te stoppen. En dat u 'van dag tot dag' bekijkt of die beslissing alsnog niet genomen moet worden.
Zo'n dag lijkt me vandaag aangebroken.
Vriendelijke groet,
Rutger Pontzen
http://www.aicanederland.org/locatiekeuze-manifesta-zeer-ongelukkig/
http://www.aicanederland.org/manifestas-statement-breathes-fear/
http://www.aicanederland.org/verslag-aica-debat-over-manifesta/
Kunst is een artistieke en intellectuele safe haven en mag nooit een knieval doen voor verachtelijke politiek.
De pijlen die Pontzen richt op de Manifesta zijn geborneerd en selectief. Als we zijn redenering volgen, moeten we dan ook niet de Hermitage aan de Amstel sluiten, of stoppen met het tonen van kunst van Amerikaanse kunstenaars wegens de inhumane agressie van hun land sinds 9/11 begaan in het midden oosten? Of Yael Bartana’s werk weren uit het Stedelijk nu haar land genocide pleegt op kinderen in de Gazastrook?
Zelf zijn we in ethisch opzicht geen haar beter als je ons aandeel in de wapenhandel in aanmerking neemt of onze schendingen van mensenrechten waar het asylzoekers betreft die teruggestuurd worden terwijl bekend is dat ze gevaar lopen als andersgeaarde of andersdenkende.
Laat ons, als we de wereld willen verbeteren, de platforms koesteren waar uitwisseling mogelijk is van hogere, grensoverschrijdende waarden.
Altijd blijven communiceren! Kunst is communicatie.
Wies van Moorsel heeft de juiste argumenten geformuleerd. Kunst is voor de (anders-)denkende mensen, – die moet je door middel van dergelijke tentoonstellingen zoeken en ondersteunen. Het is verkeerd om een onoprechte, onmorele en valse politiek gelijk te zetten met alle mensen, die er vermoedelijk onder te lijden hebben. Het belang in deze kan voor ons als kunstcritici toch alleen zijn dat we de kunstenaars en hun vooral ook Russische kijkers blijven ondersteunen. Bij een terugtrekking van de Manifesta worden ook zij de dupe daarvan. Hoe de directeur van de Hermitage zich gedraagt, kunnen wij in een land waarin we makkelijk praten hebben, nauwelijks beoordelen. Feit is dat hij de kunst, de kunstenaars en de kijkers blijft steunen en dat dit zeker voor hem geen eenvoudige zaak kan wezen. Ik ben dus tegen een terugtrekking van de Manifesta in dit stadium.
In de tijd van Aparheid in Zuid-Afrika zou Manifesta aldaar hebben plaatsgevonden. Dat geeft te denken. Daarbij helpen geen nuanceringen. Het enige krachtige signaal wat Manifesta nu geven kan is: terugtrekken. Juist vanwege haar maatschappelijke, sociale en interpersoonlijke positie. Maar ook de deelnemende kunstenaars hebben een eigen verantwoordelijkheid.
Juist in landen waar onderdrukking van allerlei bevolkingsgroepen heerst, zoals nu ook in Rusland, is kritische kunst meer dan noodzakelijk. Juist daarom is van Manifesta een duidelijk standpunt ten opzichte van de oorlogssituatie in Oekraine en de vliegtuigramp zeer op zijn plaats. Waarom ter plekke in Petersburg geen openbare discussie met de aanwezige kunstenaars organiseren over het gebeurde en hen te vragen om er in hun kunst op te reageren? Dan komt tenminste de doelstelling van Manifesta om met de tentoonstellingen discussie op te roepen echt tot zijn recht.
Als de Manifestatie zich zou terugtrekken is dat een krachtig signaal aan het regime van Poetin, de anti homo-wetten waren feitelijk al een brug te ver, de ontwrichting en gedeeltelijke annexatie van de Oekraïne en de steun aan de rebellen, die oorlogsmisdaden plegen, daar bij opgeteld maken de deelname van kunstenaars aan een prestigieus evenement in dat land onverteerbaar. Het argument dat je met meedoen kritiek kan leveren, lijkt preken voor eigen parochie, kritiek wordt niet op prijs gesteld en zal door de media niet worden verspreid.
Willem Gorter
Beeldend kunstenaar
Deze kritische kunstmanifestatie is in het hedendaagse Rusland nog nog net mogelijk en ondersteunt juist kunstenaars die in moeilijke politieke omstandigheden de randen willen opzoeken van wat het regime tolereert. Hen nu laten zitten betekent alleen dat de xenofobe, homofobe, nationalistische krachten hebben gewonnen. De mensen rond Poetin hebben schijt aan zoiets als Manifesta en zijn kritische kunstenaars liever kwijt dan rijk. Hetzelfde geldt voor conservatieve krachten in de Russisch-Orthodoxe Kerk. Dus niks terugtrekken en stoppen. Doorgaan en kritische kunst blijven steunen.